Ерөнхий мэдээлэл: ”Их зургаагийн бүлэг”-ийн 1976 оны уулзалтаас Канад улс нь тус бүлэгт бүл нэмж их долоо гэгдэх болсон. Канад улс нь 2006 оны байдлаар 31,9 сая хүн амтай (2016 он гэхэд 34.4 саяд хүрнэ гэсэн тооцоо бий), ДНБ нь 905,6 тэрбум долларт хүрээд байгаа ба энэ нь дэлхийн нийт ДНБ-ний 2,3%-тай тэнцдэг юм байна.
Тэд яаж ингэж чадав, мөн тэдний улс орны хэмжээнд авч хэрэгжүүлсэн гол стратеги нь юу байв аа гэж?
Канадын улс төр: Канад улс дотооддоо улс төрийн нэгэн иргэншлийг бий болгож, канадчуудын тэгш эрхийг баталгаажуулж, олон үндэстний хэл, шашин, соёлын ялгаатай байдлыг хүндэтгэх бодлого барьж байна. Улс төрийн олон намтай ч Либераль, Консерватив намууд гол үүрэг гүйцэтгэдэг.
Эдийн засгийн байдал: Тус улсын эдийн засгийн гол салбар нь аж үйлдвэр, эрдэс түүхий эд, газрын тос, байгалийн хий, ойн аж ахуй, загас агнуур, хөдөө аж ахуй юм. Эдийн засгийнх нь хөгжилд АНУ-ын зах зээл, хөрөнгө оруулалт гол үүрэг гүйцэтгэдэг.
Канад нь өнөөдөр хотын тээвэр, автомашин, харилцаа холбоо, эм, эмнэлгийн багаж төхөөрөмж, нийлэг эдлэлийн үйлдвэрлэл, хүдэр олборлолт, боловсруулалт, усан цахилгаан станц, цөмийн эрчим хүч, микроэлектроник, электроникийн эд ангиуд, лазерийн болон оптикийн технологи, биотехнологи, далай болон байгаль орчныг хамгаалах зэрэг салбарт дэлхийд дээгүүрт орж явна. Канад улс эдийн засгаа хөгжүүлэхэд байгалийн баялаг, хүмүүсийн мэдлэг чадвар, газарзүйн байршил гэсэн гурван үндсэн давуу талтай гэж үздэг. Канадын эдийн засаг 2002, 2003 онд буурсан бол 2004 оноос өөрчлөг-дөж, 2005 онд 2,7 хувь өсч, 2006 онд 3,1 хувь өсөх төлөвтэй байна. Инфляцийг 1-3 хувь байлгах бодлоготой. Компаниудын татварын өмнөх ашгийн өсөлт 2005 онд дунджаар есөн хувь, дотоод эдийн засгийн байдал нь ерөнхийдөө сайн байна.
Нөгөө талаар, Канад улс "Их найм"-ын орнуудын нэг боловч эдийн засгийн үзүүлэлтээрээ дэлхийд есдүгээрт (бусад зургаан орон, мөн БНХАУ, Испанийн дараа), стандарт бараа, үйлчилгээг худалдан авах чадварын хувьд 1 дүгээрт тус тус орж байна. Энэ нь үйлдвэрлэл, үйлчилгээний газрын бүтээмжийн өсөлт бага, ажиллах хүчний хангамж дутмаг байгаатай холбоотой гэж тайлбарладаг. Ажиллах хүчний хангамжийг сайжруулах нэг арга бол ахмад ажилчдыг үргэлжлүүлэн ажиллуулах буюу тэтгэвэрт гарах насыг дээшлүүлэх явдал гэж үзэж байна. Энэ улс хууль журмаа чанд сахин мөрддөг, хүндэтгэдэг, эмх замбараагүй байдал, шударга бус явдалтай ил тод, хатуу тэмцдэг, өөрийн гэсэн тодорхой зорилго, зарчимтай, түүндээ үнэнч байдаг нь эдийн засгаа тогтвортой хөгжүүлэх үндэс нь болдог юм уу гэсэн сэтгэгдэл төрсөн.
Канадын гадаад бодлого: Канад улс тухайн үеийн гадаад орчны бодит байдалд тулгуурлан ардчилал, хүний эрхийг бэхжүүлэх, үр ашигтай, хариуцлагатай засаглал тогтоох, хүн амынхаа амьжиргааны түвшинг дээшлүүлэх, байгаль орчныг хамгаалан тогтвортой хөгжлийг дэмжих бодлого явуулж байна. Гадаад бодлого, гадаад худалдааны тэргүүлэх чиглэл нь АНУ-тай иж бүрэн харилцаатай байх явдал. Дэлхийн худалдааны байгууллага болон Хойд Америкийн чөлөөт худалдааны хэлэлцээр (NAFTA)-ийн хүрээнд худалдаагаа харилцан ашигтай хөгжүүлэхэд хандуулж, мөн том орны хувьд НҮБ болон НАТО-гийн үйл ажиллагаанд идэвхтэй оролцож байна. Дэлхийн худалдааны газар зүйн чиглэл, бүтэц өөрчлөгдөж байгаа хандлагыг харгалзан БНХАУ, Энэтхэг, Бразилтай хийх худалдаандаа бас ихээхэн ач холбогдол өгч байна.
Энэтхэгтэй шинжлэх ухаан, технологийн салбарт түншлэх гэрээ байгуулж, Өмнөд Солонгостой чөлөөт худалдааны гэрээ байгуулах хэлэлцээ хийж, экспортыг аливаа татаасгүй болгож, жижиг, дунд үйлдвэрүүдээ (том үйлдвэрүүд нь өөрийн гэсэн стратегитай болж гадаад худалдаанд нэгэнт хөлөө олсон) дэмжих бодлого явуулж байна.
Хөгжлийн албан ёсны тусламжийн хувьд сайн засаглалыг дэмжих, эрүүл мэндийг сайжруулах, суурь боловсролыг бэхжүүлэх, хувийн секторын хөгжлийг дэмжих, байгаль орчныг хамгаалан тогтвортой хөгжлийг дэмжих, Мянганы хөгжлийн зорилтуудыг хэрэгжүүлэх, хүйсийн тэгш байдлыг хангахад төвлөрүүлэх стратегитай. Ядуурлын түвшин, тусламжийг үр ашигтай зарцуулах чадвар, Канадын үзүүлж буй тусламж хандивлагч бусад орнуудынхаас харьцангуй хангалттай хэмжээнд байх зэрэг шалгууруудыг үндэслэн Хөгжлийн түнш 25 орныг нэрлэсэн бөгөөд тэдний ихэнх нь Африкийн Сахарын бүсийн орнууд (албан ёсны тусламжийн 2/3 -ыг эдгээр оронд үзүүлдэг) байна. Мөн Ази, Америк, Төв болон Зүүн Еврбпын зарим орныг үүндээ хамруулсан байна. Монгол Улс эдгээр 25 орны тоонд багтаагүй боловч Канадын сан болон түншлэлийн хөтөлбөрийн хүрээнд хөгжлийн албан ёсны тусламж авч байгаа.
Татварын бодлого: Канад улсын татварын систем нь 3 түвшинтэй. Холбооны буюу улсын нийт төсвийн үндсэн эх үүсвэрийг орлогын татвар бүрдүүлнэ, 2001 онд гэхэд энэ үзүүлэлт 63 хувьтай тэнцүү байв. Тус татварыг Засгийн газраас зам, сургууль болон эрүүл мэнд хамгааллын үйлчилгээ үзүүлэхэд ашигладаг.
Татварын хэмжээг таны олсон орлогын дээд хэмжээнээс автоматаар тооцоолон бодно. Хэрэв та татварт дэндүү их мөнгө төлсөн бол Засгийн газраас таньд илүү төлсөн мөнгийг эргүүлэн олгоно. Хэрэв та татвараа дутуу төлсөн бол та дутуу төлсөн мөнгөн дүнг төлөх ёстой. Татварын мэдүүлэх хуудас өгөх сүүлийн хугацаа жил бүрийн дөрөвдүгээр сарын 30-ны өдөр. Татварын албанд таньд хэрэгтэй туслалцаа үзүүлэхэд бэлэн сайн дурын ажилчид байнга байж, үнэ төлбөргүй зөвлөгөө өгнө.
Канадын оршин суугчид татвар төлдөггүй хөтөлбөрөөр хөнгөлөлт эдэлж болно. Эдгээр хөтөлбөрт нэн ядуу иргэд, ажилгүйдлийн тэтгэмж, үйлдвэрлэлийн осолд орсон хүмүүст олгодог тэтгэмж, 65 ба түүнээс дээш насны өндөр насны тэтгэвэрт хамрагдах хүмүүст олгох тэтгэвэр хамаарна.
Тэтгэвэрийн талаар: Одоогоор Канадад найман төрлийн тэтэгвэр тэтгэмж үйлчилдгээс үндсэн дөрвөн тэтгэвэрийг ихэнх тэтгэвэрийн хүмүүс авдаг. Үүнд: СРР (Canada Pension Plan) - Канад улсад ажиллагсдад төрөөс олгох тэтгэвэр, OAS (Old Age Security) - Канад улсад 10-аас дээш жил амьдрах статусын зөвшөөрөлтэй иргэдэд төрөөс олгох тэтгэвэр, GIS (Guaranteed Income Supplement) - бага орлоготой өрхөд төрөөс олгох нөхөн төлбөр, RRSP - хувийн хуримтлалын нэрийн данс багтана.
Канадын улсын тэтгэмжийн дээд хэмжээ сард ойролцоогоор 820$ байна. Тухайбал, GIS - бага орлоготой өрхөд төрөөс олгох тэтгэвэр гэр бүл болсон иргэдэд ойролцоогоор сард 370 ам.доллар, ганц бие хүмүүст ойролцоогоор сард 570 ам.доллар байна. Энэ нь инфляцийн индексийн түвшинтэй уялдан өөрчлөгдөж байдаг.
Гэхдээ төрөөс сар бүр 740 ам.доллараас дээш тэтгэвэр авдаг гэр бүл бага орлого гэр бүлд олгодог тэтгэвэрээс автоматаар хасагдана. Өөрөөр хэлбэл, нэг сард 740 ам.доллар, улсын тэтгэвэр авахын тулд 10 жилийн хугацаанд жилийн орлого 36,000 доллараас арай бага байж болно гэсэн үг.
Эдийн засгийн хамтын ажиллагаа: Үндэсний үйлдвэрлэлийн гол бүтээгдэхүүн нь ялангуяа Альберт, Саскачеван мужаас олборлон үйлдвэрлэдэг нефть юм. 1999 онд эдгээр мужаас 122.5 сая куб м нефть үйлдвэрлэжээ. Түүнчлэн Канад улс нь байгалийн хийн үйлдвэрлэлээрээ АНУ, ОХУ-ын дараа дэлхийд 3-р байрт ордог. Мөн 1999 онд гэхэд нийт 163 тэрбум куб.м байгалийн хий үйлдвэрлэснээс 83 хувийг нь Альберт мужаас нийлүүлсэн байна. Энэ төрлийн нийт бүтээгдэхүүний 70 хувийг нь үндсэндээ АНУ-ын зах зээлд гарган экспортолдог.
90-ээд онуудад экспортын бүтээгдэхүүн, үйлчилгээ 8 хувиар, импорт 7 хувиар тус тус жил бүр өсчээ. Ингэснээр 90 оны төгсгөлд, гадаад худалдаа нийт бүтээгдэхүүн ба үйлчилгээний 40 хувьтай тэнцүү байсан нь 80-аад оны төгсгөл үеэс 10 хувиар илүү байгаа юм. 1999 онд экспортолсон барааны нийт дүн 243 тэрбум ам.доллар байснаас гол нийлүүлсэн бүтээгдэхүүн нь 23.2 хувиар автомашин, сэлбэг, 22.4 хувиар машин тоног төхөөрөмж, 18.4 хувиар аж үйлдвэрийн бүтээгдэхүүн эзэлж байна.
Гадаад худалдааны 81 хувийг АНУ, 5.5 хувийг ЕХ, 4 хувийг Япон улс эзэлж, гол түнш экспортлогч орнууд болдог. Харин импортынхоо 76 хувийг АНУ, 8.7 хувийг ЕХ-ноос авдаг.
Канад улс дахь гадаад шууд хөрөнгө оруулалтын хэмжээ 2000 онд 194 тэрбум доллар байсан бол гадаад руу оруулсан хөрөнгийн хэмжээ 201 тэрбум доллар байжээ. Эндээс харахад канад улсын хөгжлийн бас нэгэн гол стратеги нь гадаадын хөрөнгө оруулалтыг татах байж таараад байгаа юм.
Боловсрол: Зургаан настайгаасаа эхлэн ЕБС-д суралцдаг бөгөөд Канадын их дээд сургуульд суралцагч таван оюутан тутмын нэг нь гадаадынх байдаг. Жил бүр гадаадын 130 мян.оюутан ирж Канадад суралцдгаас ихэнх нь англи, франц хэлний мэдлэгээ дээшлүүлэхийг хүсэгчид юм. Тус 2 хэлийг хоёуланг нь эзэмшсэн иргэд хүн амын 17 хувийг эзэлдэг бол зөвхөн англи хэлийг хэрэглэгчид 67 хувь, харин франц хэлээр яригсад хүн амын 14%-ийг эзэлдэг.
Ажиллах хүч: Эдийн засгийн идэвхтэй үндэс суурийг бүтээгч гол салбарууд болох ХАА-д хүн амын 3.7 хувь, аж үйлдвэр, барилгын салбарт 22.4 хувь, үйлчилгээний секторт нийт хүн амын 73.9 хувь нь ажилладаг. Үүнээс Жижиг бизнес эрхлэгчид, ийм төрлийн аж ахуйн нэгжүүдэд нийт канадчуудын 2/3 нь ажиллаж байна. Цалингийн дундаж хэмжээ долоо хоногт 269 доллар. Нийт ажиллах хүчний 71 хувь нь мэргэжлийн холбооны гишүүд юм.
эх сурвалж: www.econotimes.mn
