Төслийн хувьд хамгийн эхэнд хийх шинжилгээ бол макро орчиний судалгаа юм. Макро орчин нь тухайн улсын эдийн засгийн ерөнхий чиг хандлага болон эдийн засаг нь цаашид хэрхэн үргэлжлэх талаар чухал мэдээллийг өгдөг. Бидний энэхүү төслийнхөө хүрээнд макро орчиний судалгааг хийхдээ ДНБ, инфляци болон хүн ам гэсэн эдийн засгийн голлох үзүүлэлтүүдийн өнөөгийн байдлыг дүгнэн ирээдүйн утгыг таамаглаад төслөө хэдийд хэрхэн эхлүүлэх талаар судаллаа. ДОТООДЫН НИЙТ БҮТЭЭГДЭХҮҮН
Улс орны нийт эдийн засгийн төлөв байдлыг хэмждэг гол үзүүлэлт бол бодит дотоодын нийт бүтээгдэхүүн гэсэн үзүүлэлт байдаг. Манай улсын хувьд бодит дотоодын нийт бүтээгдэхүүний динамик сүүлийн жилүүдэд хэрхэн явж байсныг дараах зургаас харж болохоор байна.
Дээрх зургаас харад сүүлийн жилүүдэд ерөнхийдөө өсөх чиг хандлагатай байсан нь харагдаж байгаа ба цаашид ч өсөх чиг хандлагтай гарсан нь урьдчилсан таамаглалын утгаас харагдаж байна.
Бид бодит ДНБ –ийг таамаглахдаа 1994-2008 онуудын өгөгдлийг авч үзсэн ба ARMA(1,6) загвараар хугацааны цувааны эконометрик шинжилгээ хийж 2009-2013 онуудын утгуудын урьдчилан таамаглалаа. Үнэлгээнээс гарсан тэгшитгэл нь дараах байдалтай байна.
GDP = 11.46*((@TREND+1)^2) + [AR(1)=0.91,MA(6)=-0.97,BACKCAST=1994]
Дээрх тэгшитгэлийг ашиглан урьдчилсан таамаглалыг хийхэд 2012 оныг хүртэл жигд өсөх ба 2012 оноос огцом өсөх хандлагатай байна. Мөн ОУВС –ийн урьдчилсан таамагллаас харад өсөх хандлагатай байгаа ба бидний урьдчилсан таамаглалтай таарч байна.
Манай улсны бодит дотоодын нийт бүтээгдэхүүн ирэх жилүүдэд тасралтгүй өсч байгаагаас харахад ямар нэгэн төсөл хэрэгжүүлэхэд тун таатай байх хандлагатай байна. Яг хэдийн төслөө эхлэх боломжтойг бодит ДНБ –ийн өсөлтийн судалгаа болон нэг хүнд ногдох бодит ДНБ –ийн судалгаанаас илүү тод харагдах боломжтой юм.
НЭГ ХҮНД НОГДОХ БОДИТ ДОТООДЫН НИЙТ БҮТЭЭГДЭХҮҮН:
Нэг хүнд ногдох бодит ДНБ гэдэг нь тухайн улсын иргэдийн төлбөрийн чадварыг харуулах болно. Сүүлийн жилүүдэд нэг хүнд ногдох бодит ДНБ хэрхэн хэлбэлзэж ирсэн динамик болон цаашид хэрхэн үргэлжлэх урьдчилсан таамаглалыг дараах зургаас харах боломжтой юм.
Дээрх зургаас харахад нэг хүнд ногдох бодит ДНБ нь ерөнхийдөө жигд өсч ирсэн нь харагдаж байна. Одоогийн байдлаар энэ үзүүлэлт нь манай орны хувьд 1,364,063.95 төгрөг байна. Бид нэг хүнд ногдох бодит ДНБ –ийг таамаглахдаа 1994-2008 онуудын өгөгдлийг авч үзсэн ба ARMA(1,6) загвараар хугацааны цувааны эконометрик шинжилгээ хийж 2009-2013 онуудын утгуудын урьдчилан таамаглалаа. Үнэлгээнээс гарсан тэгшитгэл нь дараах байдалтай байна.
GDP_ONE = 570174.40 + 3018.21*((@TREND+1)^2) + [AR(1)=0.68,MA(6)=-0.97,BACKCAST=1994]
Дээрх тэгшитгэлийг ашиглан урьдчилсан таамаглалыг хийхэд 2012 оныг хүртэл жигд өсөх ба 2012 оноос огцом өсөх хандлагатай байна. Мөн ОУВС –ийн урьдчилсан таамагллаас харад өсөх хандлагатай байгаа ба бидний урьдчилсан таамаглалтай таарч байна.
Манай улсны бодит дотоодын нийт бүтээгдэхүүн ирэх жилүүдэд тасралтгүй өсч байгаагаас харахад ямар нэгэн төсөл хэрэгжүүлэхэд тун таатай байх хандлагатай байна. Яг хэдийн төслөө эхлэх боломжтойг бодит ДНБ –ийн өсөлтийн судалгаа болон нэг хүнд ногдох бодит ДНБ –ийн судалгаанаас илүү тод харагдах боломжтой юм.
Дээрх бодит ДНБ болон нэг хүнд ногдох бодит ДНБ ийн судалгаанаас харахад энэ хоёр үзүүлэлтийн график дүрслэл болон загварын ерөнхий дүгнэлтүүд ойролцоо байгаагаас харахад цаашид судалгаанд энэ хоёр үзүүлэлтийн зөвхөн нэгийн нь авч судлахад хангалттай юм гэсэн дүгнэлт хийж болохоор байна.
БОДИТ ДОТООДЫН НИЙТ ӨСӨЛТ:
Бодит ДНБ –ийн өсөлт нь улс орны нийт орлогын өсөлт буюу нийт худалдан авах чадварын өсөлтийг илэрхийлдэг чухал үзүүлэлт юм. Энэ үзүүлэлт нь өндөр байх нь гадаадын хөрөнгө оруулагчид болон дотоодын үйлдвэрлэгчидийн идэвхийг нэмэгдүүлдэг. Тиймээс төслийн судалгаа бичих явцад зайлшгүй судлах ёстой чухал үзүүлэлт гэдэг нь харагдаж байна. Бодит ДНБ –ий өсөлт манай орны хувьд сүүлийн жилүүдэд хэрхэн тогтож байгаа болон цаашид хэрхэн үргэлжлэх талаар дараах зургаас харах боломжтой юм.
Дээрх зургаас харахад бодит ДНБ –ний өсөлт нь ерөнхийдөө жигд өсч байгаад энэ онд буурсан үзүүлэлттэй гарсан байна. Энэ оны бууралт нь манай улсын эдийн засгаас бус дэлхий санхүү эдийн засгийн хямралаас үүдэлтэй гэж олонх эдийн засагчид дүгнэж байна. Бид нэг ДНБ –ий өсөлтийг таамаглахдаа 1996-2008 онуудын өгөгдлийг авч үзсэн хугацааны цувааны эконометрик шинжилгээ хийж 2009-2013 онуудын утгуудын урьдчилан таамаглалаа. Үнэлгээнээс гарсан тэгшитгэл нь дараах байдалтай байна.
GROWTH = 1.02 + 0.67*(@TREND+1)
Дээрх тэгшитгэлийг ашиглан урьдчилсан таамаглалыг хийхэд 2009 он хурд нь буурсан ч ерөнхийдөө жигд өсөлттэй гарах нь харагдаж байна. Харин ОУВС –ийн урьдчилсан таамагллаас харахад 2009 онд огцом буурч 2.6 орчим хувьтай гарахаар байгаа ба 2010 оноос эргээд өсөх хандлагатай байна.
Бидний хийсэн таамаглал нь ОУВС –ийн урьдчилсан таамаглалтай бага зэрэг зөрж байна. Үүний шалтгаан нь: Бид таамаглалаа хийхдээ зөвхөн бодит ДНБ –ийн өсөлтийг тоон өгөгдөл дээр ажилласан ба тоон дарааллынхаа хувьд өмнөх жилүүдэд байнгийн өсөлттэй гарсан учраас ирэх жилүүдэд унана гэсэн таамаглал гарах боломжгүй юм. Харин ОУВС –ийн зүгээс урьдчилсан таамаглалаа хийхдээ хямралын ямар нэгэн үзүүлэлт оруулж ирж байж унагасан нь тодорхой юм. Энэхүү итгэлцлийн хямрал нь дараагийн жилүүдэд эдийн засагт нөлөөлөх магадлалтай учир ОУВС –ийн таамаглалыг авах нь илүү итгэлтэй байж болох талтай. Харин бидний хувьд хямралын ямар нэгэн нөлөөг оруулж таамаглахад туршлага дутаад байна аа :-).
Дээрх ДНБ –тэй холбоотой үзүүлэлтүүдийн судалгаанаас харахад манай эдийн засаг хямралын нөлөөнөөс гараад, эдийн засаг тогтворжиж эхлэх он бол 2012 он байна. Өөрөөр хэлбэл, бодит дотоодын нийт бүтээгдхүүн өсөх ба өсөлт нь мөн өсч байгаа харагдаж байна.
ИНФЛЯЦИ
Инфляци бол хэрэглэгчидийн гар дээр байгаа мөнгөний үнэ цэнийн бууралтыг харуулдаг үзүүлэлт. 2009 оны байдлаар хоёрдугаар улирлын байдлаар инфляцийн түвшин 2,8 хувьтай байсан ба хүнсний бүтээгдэхүүний хувьд инфляци нь оны эхнээс 8,02 хувьтай байна. Хүнсний бүтээгдэхүүний хувьд үнийн өсөлт бусад салбартай харьцуулахад харьцангуй өндөр байгаа нь магадгүй маслоны эрэлтийг бууруулж болох талтай. Манай орны инпляцийн сүүлийн жилүүдийн динамик болон урьдчилсан таамаглалын утгуудыг дараах зурагт харууллаа.
1997-2009:2 хоорондох инфляцийн улирлаар өгөгдсөн өгөгдөл дээр үнэлгээ хийн 2012 он хүртэлх инфляцийн түвшинг урьдчилан таамаглалаа.
INF = 0.19*(@TREND+1) + 4.47*(@SEAS(4)) + [AR(10)=-0.59,MA(1)=1,BACKCAST=1999:3]
Үнэлгээ нь трэндээрээ шугаман үнэлэгдэж байгаа ба 4-р улирлын нөлөөтэй ARMA(10, 1) процесс болох нь харагдаж байна. Урьдчилсан үнэлгээнээс харахад ирэх онуудад инфляци өсөхөөр байдалтай байна. 2009 онд 14,9 хувьтай, 2010 онд 15,4 хувьтай гарахаар харагдаж байна. Инфляцийн энэ өсөлт нь маслоны эрэлтэд сөргөөр нөлөөлж болох талтай.
Бидний хийсэн таамаглал нь ОУВС –ийн урьдчилсан таамаглалтай бага зэрэг зөрж байна. Үүний шалтгаан нь: Бид таамаглалаа хийхдээ зөвхөн бодит инфляцийн тоон өгөгдөл дээр ажилласан ба тоон дарааллынхаа хувьд өмнөх жилүүдэд байнгийн өсөлттэй гарсан учраас ирэх жилүүдэд унана гэсэн таамаглал гарах боломжгүй юм. Харин ОУВС –ийн зүгээс урьдчилсан таамаглалаа хийхдээ хямралын ямар нэгэн үзүүлэлт оруулж ирж байж унагасан нь тодорхой юм. Энэхүү итгэлцлийн хямрал нь дараагийн жилүүдэд эдийн засагт нөлөөлөх магадлалтай учир ОУВС –ийн таамаглалыг авах нь илүү итгэлтэй байж болох талтай. Харин бидний хувьд хямралын ямар нэгэн нөлөөг оруулж таамаглахад туршлага дутаад байна аа :-).
ХҮН АМ
Масло бол гурлин бүтээгдэхүүнтэй хослодог, тэр тусмаа талхтай хослодог бүтээгдэхүүн юм. Талх бол хүмүүсийн өдөр тутмын зайлшгүй хэрэглээний бүтээгдэхүүн. Тиймээс масло ч мөн байнгын хэрэглээний бүтээгдэхүүн болж байгаа юм. Хүн амын зайлшгүй хэрэглээний бүтээгдэхүүн хэрэглээ бол хүн амын өсөлттэй шууд хамааралтай байдаг. Тиймээс хүн ам өсөхийн хэрээр талх маслоны хэрэглээ өсч, хүн ам тогвортой байвал талх маслоны хэрэглээ мөн тогтвортой байх болно. Манай улсын хүн амын сүүлийн жилүүдийн динамик болон ирэх жилүүдийн урьдчилсан таамаглал дараах байдалтай харагдаж байна.
Дээрх зургаас харахад нэг хүн ам нь ерөнхийдөө жигд өсч ирсэн нь харагдаж байна. Хүн амын өсөлт нь манай орны хувьд 2.6 сая орчим байна. Бид нэг хүн амыг таамаглахдаа 1994-2008 онуудын өгөгдлийг авч үзсэн ба хугацааны цувааны эконометрик шинжилгээ хийж 2009-2013 онуудын утгуудын урьдчилан таамаглалаа. Үнэлгээнээс гарсан тэгшитгэл нь дараах байдалтай байна.
POP = 2.050508772 + 0.0312754386*(@TREND+1)
Дээрх тэгшитгэлийг ашиглан урьдчилсан таамаглалыг хийхэд ирэх жилүүдэд тасралтгүй тогтмол өсөх хандлагатай байна. Мөн ОУВС –ийн урьдчилсан таамагллаас харад өсөх хандлагатай байгаа ба бидний урьдчилсан таамаглалтай таарч байна.
Маслоны хувь хөдөөнийхөн (малчид) бараг хэрэглэхгүй. Тэдэнд маслог орлуулах бүтээгдэхүүн (сүү, өрөм, шар тос гэх мэт) хангалттай байгаа. Харин масло нь хотыхны байнгын хэрэглээ. Тэхээр бидний судлах ёстой зүйлүүдийн нэг бол хотын хүн амын судалгаа юм. Улаанбаатар хотруу чиглэсэн шилжих хөдөлгөөний урсгал их байгаа нь хотын хүн ам жил ирэх тутам хурдтай өсөх нөхцөл болж байна. 2005 оны байдлаар Улаанбаатар хотод нэг квадрат километр нутаг дэвсгэрт 205,4 хүн ногдож байгаа нь 2002 оныхоос 14 хувь, 2004 оныхоос 4 хувиар тус тус нэмэгджээ. 2005 оны байдлаар нийт хүн амын 60,2 хувь буюу 1,543,300 нь хотод амьдарч байна. Улсын хэмжээгээр 2005 оны байдлаар 611,000 өрх байгаагийн 58,5 хувь нь хотод, 41,5 хувь нь хөдөөд байгаа багаад улсын дундажаар нэг өрхөд 4,2 хүн ногдож байна.
Хотын хүн ам өснө гэдэг нь талханы хэрэглээ өсөх ба түүнийг дагаад маслоны хэрэглээ мөн нэмэгдэх юм. Мэдээж маслог орлуулах бүтээгдэхүүнүүд байдаг. Үүнийг өрсөлдөгч болон технологийн судалгаан дээр тодруулах болно.
Маслыг ингэж хийдэг юм байна:
Төслийн багийн гишүүд: Т.Алтанзул, П.Буянхишиг, Д.Октябрь, Л.Энх-Амгалан
