Монгол Улсын суурь инфляцийг їндсэн бїрдлийн шинжилгээ ашиглан тооцох нь

Инфляцийг төсөөлөх нь мөнгөний бодлогыг удирдах, шийдвэр гаргахад чухал асуудал байдаг. Мөнгөний бодлогын нөлөө нь эдийн засагт хугацааны хожимдолтой нөлөөлдөг учраас мөнгөний бодлогын шийдвэр нь инфляцийн ирээдүйн төсөөлөл дээр тулгуурлаж гардаг. Тиймээс инфляцийг таамаглахын үндсэн зорилго нь мөнгөний бодлогын шийдвэр гаргалтад голлон ашиглахад чиглэгддэг юм.

Ихэнх улсуудын төв банк нь инфляцийг тодорхой түвшинд хязгаарлах зорилт тавьдаг. Гэхдээ тэд суурь инфляци буюу эрэлтийн хүчин зүйлсээс үүдэлтэй инфляцийг зорилтоо болгож байна. Онолын хувьд эрэлтийн хүчин зүйлсээс шалгаалж байгаа үнийн өөрчлөлт нь ихэвчлэн цаг хугацааны туршид хадгалагдаж байдаг ба инфляцийн гол трендийг илэрхийлдэг гэж үздэг. Харин нийлүүлэлтийн инфляци гэж цаг агаар, түүхийн эдийн үйлдвэрлэл зэрэг богино хугацаанд бий болдог хүчин зүйлсийн өөрчлөлтийн дүнд бий болж байгаа үнийн өөрчлөлт юм. Төв банкууд нь нийлүүлэлтийн шинжтэй үнийн өөрчлөлтийг таамаглах, зохицуулахад хүндрэлтэй байдаг ба харин дунд болон урт хугацааны хандлагыг зорилтоо болгож, энэ хүрээндээ суурь инфляцийг тооцож, нийтэд зарлаж байна. 

Эдийн засгийн агентуудын (өрх, пүүс, Засгийн газар) хадгаламж, хэрэглээ болон хөрөнгө оруулалтын шийдвэрүүд нь бүгд тухайн улсыхаа үнийн түвшинд хүчтэй нөлөөлдөг. Мөн гадаад улсуудын эдийн засгийн зарим үзүүлэлтүүд нь дотоод улсын үнийн түвшинд нөлөөлөх нь элбэг байдаг. Тиймээс инфляцийг тодорхойлогч хүчин зүйлс нь маш олон бөгөөд тэдгээр хүчин зүйлс дээр мөн мөнгөний агрегатууд, шингээх чадвар, хүүний түвшин зэрэг үзүүлэлтүүд нэмэгдэнэ.

Мөн үнийн өөрчлөлтөд байгаль, цаг агаарын өөрчлөлт, хэрэглэгч болон жижиглэн худалдаачдын сэтгэл зүй, ашигч үйл хөдлөл хүчтэй нөлөөлдөг. Иймд инфляци нь макро эдийн засгийн үндсэн үзүүлэлтүүдээс харьцангуй хэлбэлзэл өндөртэй байдаг бөгөөд эдийн засагт шууд, хүчтэй нөлөөлдөг үзүүлэлт юм. Иймд инфляцийн өөрчлөлт, хүлээлт нь судлаачдын хувьд үргэлж сонирхолтой сэдэв байдаг ба олон судлаачид инфляцид нөлөөлдөг хүчин зүйлсийг оновчтой тодорхойлохыг оролдож байна.

Уламжлалт макро эконометрикийн загварууд нь параметрийн тоо, чөлөөний зэрэг, итгэх интервал зэрэг статистикийн хязгаарлалтуудын улмаас инфляцийг таамаглахад өмнө дурьдсан бүх хувьсагчдын мэдээллийг ашиглаж чадахгүй байна; (Bernanke and Boivin, 2003). 2000-аад оны эхэн үеэс зарим улсын төв банкууд инфляцийг таамаглахад аль болох их мэдээлэл ашиглахын тулд үндсэн бүрдлийн шинжилгээний аргачлалуудыг хөгжүүлж, ашиглаж эхлээд байна.

Үндсэн бүрдлийн шинжилгээ нь олон хувьсагчдийн мэдээллийг ашиглан, төлөөлж чадах хувьсагчдыг үүсгэх, сонгоход чиглэсэн аргачлал юм. Маш олон тооны хувьсагчдын коррелцяцийн бүтцийг цөөн хэдэн хувьсагчдаар ойролцоолон төлөөллүүлэх уг санаа нь анх 20 дугаар зууны эхэн үед физологийн салбарт хэрэглэгдэж эхэлсэн байна.

Манай улсын бүтээгдэхүүнүүдийн үнийн индекс нь ерөнхийдөө хамт нэг чигт хөдлөх хандлага ажиглагдаж байна (Хүснэгт 1, Зураг 1-ийг харах) Судлагдсан байдлаас харахад ийм шинж чанар бүхий өгөгдөл дээр сүүлийн жилүүдэд ихэвчлэн динамик хүчин зүйлийн загвар, үндсэн бүрдлийн шинжилгээ зэрэг аргачлалууд тохиромжтой нь батлагдаад байна; ((Stock and Watson 1998; 1999; 2002; 2006; 2009), (Forni et al., 2000).

Хїснэгт 1. ХҮИ-ийн жилийн өөрчлөлтийн корреляцийн матриц, бүлгээр

 Эх сурвалж: Судлаачийн тооцоолол.

ҮСХ-ноос зарласан 2007-2014 онуудын сарын

давтамжтай ХҮИ-ийн жилийн өөрчлөлтийн цуваан дээр үндэслэн тооцов.

Зураг 1. ХҮИ-ийн жилийн өөрчлөлтийн динамик, бүлгээр

Манай улсад хийгдсэн инфляцийн судалгаанууд нь ихэвчлэн уламжлалт буюу хугацааны цувааны, VAR, симултан тэгшитгэлүүдийн систем хэлбэрийн аргачлалуудыг ашигласан байна.

Монголбанк суурь инфляцийг тооцож зарлаж байгаа ба тэд хасалтад суурилсан аргыг хэрэглэж байна (http://mongolbank.mn/). Суурь инфляцийг тооцох хасалтад суурилсан арга нь хүнс болон эрчим хүч зэрэг үнийн түвшинд нь богино хугацаанд нийлүүлэлтийн чанартай өндөр хэлбэлзэл гардаг бүтээгдэхүүнийг хасахыг зөвлөдөг ба манай улс тус аргаар суурь инфляцийг тооцохдоо хүнсний бүлгийн бүтээгдэхүүний ХҮИ-ийн сагснаас хасдаг юм. Зарим судлаачид энэ аргыг хөгжиж буй орнуудын хувьд хэрэглэхэд тохирмжгүй болохыг шүүмжилсэн байдаг. Учир нь хөгжиж буй орнуудад хүнсний салбарын үнийн өсөлтийн тренд тогтмол ажиглагддаг ба ихэвчлэн үнэ нь өсөх хандлагатай байдаг; (Bernanke and Boivin, 2003).

Зураг 2. ХҮИ-ийн жилийн өөрчлөлтийн жилээр тооцсон стандарт алдааны динамик

Мөн хөгжиж буй орнуудын хувьд хүнсний бүлгийн бүтээгдэхүүн нь ХҮИ-ийн сагсанд харьцангуй өндөр жин эзлэх хандлагатай байдаг ба энэ нь хасалтад суурилсан арга тэдгээр орнуудын хувьд тохиромжгүй байгааг илтгэж байна. Манай улсын хувьд хүнсний бараа, согтууруулах бус ундааны бүлэг ХҮИ-ийн сагсны 30%-ийг бүрдүүлдэг юм.

Монголбанк суурь инфляцийг хасалтад суурилсан аргаар тооцож зарлаж байна. Өөрөөр хэлбэл, ХҮИ-ийн сагснаас хүнсний бүлгийн барааг хасч, инфляцийг дахин тооцох замаар суурь инфляцийг зарлаж байна. Энэ нь хүнсны бүлгийн барааны үнийн өсөлтөд агуулагдаж байгаа мэдээлэл нь суурь инфляцийн тооцоонд ашиглагдахгүй байгаа гэсэн үг юм.

Манай улсын хүнсний бүтээгдэхүүний үнийн динамик тогтмол өсөх трендтэй бөгөөд ХҮИ-ийн сагсанд хүнсний бүлгийн эзлэх жин 30 хувь байдаг ба энэ нь хасалтад суурилсан арга манай улсын хувьд дутагдалтай болохыг илэрхийлж байгаа юм. Мөн манай улсын суурь инфляцийн тооцоо нь шатахуун, согтууруулах ундаа зэрэг бусад бараа, үйлчилгээний үнийн нийлүүлэлтийн шокуудыг ялгаж хасахгүй байна (Зураг 2-ыг харах).

Иймд уг судалгааны ажлын хүрээнд суурь инфляцийг үндсэн бүрдлийн шинжилгээ ашиглан хэмжих нь манай улсын хувьд илүү тохиромжтой буюу макро эдийн засгийн бусад хувьсагчидтай илүү нийцтэй байна гэсэн таамаглал дэвшүүлж байна.